Rusya’nın Karadeniz Tahıl Girişimi’ni (KTG) , kuralları yerine getirilene kadar, 17 Temmuz 2023’den itibaren askıya aldığını ilan etmesinin akabinde, internette deniz yolları haritasını incelediğimizde şu tablo görünüyor. Dünyadaki başka deniz rotaları gemi kaynıyor lakin, son gemi TQ Samsun Rusya’nın muahedeyi askıya alma tarihinden çabucak evvel Odesa Limanı’ndan ayrıldığından beri Ukrayna’nın Karadeniz kıyıları boş bir görüntü veriyor.
Oysa, BM Genel Sekreteri Antonio Guterres, 27 Temmuz 2022 tarihinde İstanbul’da, Türkiye’nin büyük katkıları ile Ukrayna, Rusya, Türkiye ve BM ortasında Karadeniz Tahıl Teşebbüsü imzalandığında “Bugün, Karadeniz’de, dünyanın her vakitten fazla gereksinimi olan, ışık var, bir ümit ışığı, bir ihtimal ışığı, bir yardım ışığı var” demişti.
Gerçekten de o denli idi. Rusya ile birlikte Ukrayna savaş öncesi dünyanın yaklaşık %30 oranında tahıl gereksinimini karşılıyordu. Yalnızca Ukrayna dünya çapında 400 milyon insanı besliyordu.
Rusya’nın Ukrayna’ya Karadeniz’deki ablukası yüzünden Ukrayna buğday, mısır ve ayçiçeği yağını memleketler arası piyasalara ulaştıramadı. Rusya ise Batı’nın kendisine uyguladığı yaptırımlar nedeniyle tıpkı akıbete duçar kaldı.
Etkilenen ise tüm dünya oldu. Besin güvenliği tehlikeye girdi, arz azalınca fiyatlar yükseldi.
Alım gücü yüksek olan ülkeler için kısa erimde problem olmasa da, yoksul ülkelerin yükü arttı ve besin güvenlikleri tehlikeye düştü. Altını kalın çizgilerle çizeceğimiz Türkiye’nin (Erdoğan diye de okuyabiliriz) inanılmaz eforlarıyla Karadeniz Tahıl Teşebbüsü ya da tahıl koridoru sahiden de “bir ümit ışığı” oldu.
Anlaşmanın iki yüzü vardı. Birinde Ukrayna tahılının ihracı, başkasında ise Rus tahılı ve gübresi önündeki memleketler arası mahzurların kaldırılması ve hasebiyle da ihracının sağlanması.
Anlaşma uyarınca Ukrayna’nın üç limanından yüklenecek tahıl, yeniden muahede uyarınca oluşturulan Ortak Uyum Merkezi’nin kontrolü altında dünyanın dört bir yanına ihraç edilecekti.
Anlaşma 120 günlüğüne yapıldı, sonra bir 120 gün daha uzatıldı ve son olarak da Rusya’ya nazaran 60 gün BM’ye nazaran 120 gün uzatıldı.
Bir yıla yakın bir vakitte KTG koridorunu kullanan binden fazla gemi 33 milyon tona yakın tahılı dünyada 45 ülkeye taşıdı. Mutabakatın imzalanması dünya piyasalarını rahatlattı ve fiyatlar düşmeye başladı. Lakin, Rusya süreç boyunca daima kendilerine verilen kelamın tutulmadığını gündeme getirdi ve bu kurallarda devam edemeyeceğini söyledi, hakikaten 17 Temmuz 2023 prestijiyle da muahedeyi askıya aldığını duyurdu.
17 Temmuz 2023 yani Rusya’nın muahedeyi askıya aldığı tarihte yine başa dönülmüş oldu.
Birleşmiş Milletler’in yalanlamasına ve ilgili ülkelerle görüştüğünü açıklamasına karşın Rusya mutabakatın kendi tarafında bir tesiri olmadığını ve kelamların tutulmadığını daima söyleyegeldi.
Rusya, Batı’dan, kendisinin zirai eserleri ilişkili yaptırımlarının kaldırılmasını, sigorta şirketleri, liman hizmetleri ve kendisine iş yapan gemilerin yaptırıma uğramamasını istiyor.
SWIFT sisteminden çıkarıldığı için, mahallî paralarla ödeme üzere alternatifler bulmaya çalışsa da, ticareti felç olmuş durumda. Bu çıkmazdan, en azından mutabakat kapsamında çıkmak istiyor ve tahıl inisiyatifi muahedesine dönmek için bankalarının SWIFT sistemine tekrar bağlanmasını ön koşul olarak masaya koyuyor.
Ayrıca, Ukrayna’dan ihraç edilen tahılın yoksul ülkelere değil de güçlü ülkelere gittiğini söylüyor.
Batı Rusya’yı tahılı bir silaha dönüştürmekle suçlasa da bu bahiste tek hatalı Rusya değil. BM muahedesini fonksiyonsuz kılan Batı yaptırımları. Batı Rus sistemini kilitledi. Rusya’nın tekrar masaya oturmasını sağlamak için, sıkı kontroller altında, Rus tahıl ve gübresine özel istisna verilebilir. Böylelikle hem yine artışa geçen fiyatlar dizginlenir ve hem de besin güvenliği tehdidi hafifletilmiş olur.
KTG Ukrayna’nın elini rahatlatmıştı. Kimseye muhtaç olmadan, kendi limanlarından ihracatını yapıyordu.
Avrupa Birliği savaşın birinci vakitlerinde “Dayanışma Yolları” ismi altında Ukrayna’ya ihracat kanalları açmaya çalıştı. Muhakkak oranda başarılı da oldu lakin maliyetin çok artması bir tarafa müttefik ülkeler içerisinde bile siyasi, ekonomik tartışmalar ve uyuşmazlıklara sebep oldu.
Dolayısıyla, depolama vs. üzere altyapı bir tarafa, alternatif kara ve demiryolu (AB ile Ukrayna demiryollarında kalibre farkı var) seçenekleri de sonlu gözüküyor.
KTG yine başlatılamazsa Ukrayna tahılı daha çok Romanya üzerinden milletlerarası piyasalara sunulacak. Polonya üzerinden transit geçişler de yoğunluk kazanacak bir diğer rota olacak. Lakin Polonya’nın bu geçişleri yavaşlattığını da hatırlatmak gerekiyor.
Baltık kenarındaki limanlardan da ihracat imkânı var, fakat maliyet ve altyapı faktörü burada da gündeme geliyor. Üstte maliyet demiştik, Avrupa Ukrayna’dan belirli ölçekte tahıl çekebilecek lakin maliyetler katlandıkça da o tahıl rekabet edebilir olmayacak ve yoksul ülkelerin işine yaramayacak.
Karadeniz tekrar savaş ortamına dönmüş olacak ve hasebiyle seyrü sefere kapanacak. Mutabakatın askıya alınması sonrasında hem Rusya hem de Ukrayna’nın karşı tarafın limanlarına giden gemileri yasal maksat olarak ilan ettiklerini hatırlamakta yarar var.
Rusya-Ukrayna savaşı başladığında besin ile ilgili gündeme gelen besin güvenliği, fiyat artışları, açlık meseleleri tekrar gündeme gelecek. Fiyatlar esasen yükselmeye başladı.
Ukrayna açısından yalnızca stokları eritememe değil, yeni periyot için mahsulün ekilmemesi kaynaklı rekolte düşüşü de yaşanabilecek.
Bu ortada Rusya’nın Odesa Limanı’nı vurduğundan hareketle, Rusya mutabakat yine yapılana kadar Ukrayna limanlarının alt yapısını güzelce çökertip fonksiyonsuz hale getirebilir ki bombalama trendi bunun ipuçlarını vermektedir. Muahede yenilendiğinde bu sefer Ukrayna, en azından bir süre, Karadeniz’den tahıl ihraç edemez duruma düşecektir.
KTG Muahedesi Rusya tarafından askıya alındı lakin bu süreçte Türkiye ve Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’a özel bir parantez açmak gerekiyor.
Koridorun gerçekleşmesi ve sürdürülmesinde (Rusların tekrar tekrar masaya getirilmesi) aslan hissesi Türkiye’nindir. Olağan koşullarda öteki bir ülke dünyaya bu türlü bir yarar sağlasa barış mükafatları verilmek için sıraya geçilirdi ancak Batılılar teşekkür etmekten bile geri duruyorlar.
BM Genel Sekreteri Guterres, Karadeniz Tahıl Teşebbüsü Mutabakatı sonrası “bu bir ümit ışığıdır” demişti. İki uzatma ertesinde Rusların kaideli olarak muahedeyi askıya almasıyla birlikte herkesin sorduğu soru: “Ümit ışığı söndü mü?” Ruslar ayarını kıstılar lakin artık herkesin dikkati Erdoğan- Putin görüşmesinde olacak. “Ümit ışığı”nın tekrar canlandırılmasında ümitler ve tüm gözler Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın üzerinde olacak.
* Savaş ortamında bu türlü bir insani koridorun açılması insanlık ismine büyük diplomatik başarıydı. En olumsuz kurallarda bile bir çıkış olduğunu tüm dünyaya gösterdi.
*Anlaşma imzalanmadan evvel fırlayan global besin fiyatlarında düşüşe neden oldu. BM Besin ve Tarım Örgütü Besin Fiyat Endeksi %23’ten fazla düşüş bildirdi.
*Karadeniz Tahıl Teşebbüsü, Ukrayna’yı yine global besin zincirine bağladı, dünya piyasalarında fiyat düşmelerine yardımcı oldu.
*Savaşın oluşturduğu besin güvenliği tehdidini az da olsa düşürdü
*Kıtlık ve açlık tehdidi altındaki ülkelere can suyu oldu.
*Karadeniz’de sivil gemiler için seyrü sefer güvenliği sağlandı. Kıymetli gemi rotaları yine canlandı
*Tahıl diplomasisi yoluyla savaş diplomasisine kapı açıldı. Barış koridoru ümidi doğdu. Türkiye bu bağlamda öncü ülkelerden oldu. Barış teşebbüsü başlattı, esir değişimlerine arabuluculuk yaptı. Ukraynalı üreticiler eserlerinin ihraç edildiğini görüp yine tarlalarını ektiler.
*Türkiye, BM ile birlikte, dünya ve muhtaç ülkeler açısından değerli bir muvaffakiyete imza attı. Öteki taraftan da kendi besin güvenliği açısından gelen tahıldan satın alma imkânı oluşturdu. Ayrıyeten, üçüncü bir ülke olmasına karşın, dünya tahılının kıymetli bir sınırının nabzını elinde tuttu.
* Muahede 22 Temmuz 2022’ de İstanbul’da imzalandı
* Ukrayna’nın üç limanından tahıl ihracı için Türkiye, BM, Ukrayna ve Rusya federasyonu temsilcilerinden oluşan merkezi İstanbul’da, “Müşterek Uyum Merkezi” oluşturuldu.
* Mutabakatın Rusya tarafından askıya alındığı 17 Temmuz 2023 tarihine kadar üç kıtada 45 ülkeye 32,9 milyon ton tahıl ihraç edildi.
* İhraç edilen tahılın 17 milyon tonu mısır, 9 milyon tonu buğday, 2 milyon tonu ayçiçeği yağı, 2 milyon tonu ayçiçeği küspesi, 1,3 milyon tonu arpa, 1 milyon tonu kolza tohumu, 800 bin tonu soya fasulyesi idi.
* Bu tahılı ithal eden birinci beş ülke: Çin (yaklaşık 8 milyon ton) İspanya (yaklaşık 6 milyon ton), Türkiye (yaklaşık 3,3 milyon ton), İtalya (2 milyon ton) Hollanda (2 milyon ton)
* Kıtalara nazaran ülke dağılımı Asya: 21 ülke, Avrupa: 14 ülke, Afrika: 10 ülke
* Tahılı 1145 gemi taşıdı
